Khi cầm trên tay bản "kế hoạch can thiệp" từ cô giáo hoặc chuyên viên, không ít ba mẹ cảm thấy hoang mang: "Con mình thực sự đang được dạy những gì?", "Mục tiêu như vậy đã đủ chưa?", "Liệu có bỏ sót kỹ năng nào quan trọng không?"
Thực tế, dù phương pháp can thiệp có tên gọi khác nhau (như ABA, SMALL STEP, Floortime, TECCH, PESC,...), các chương trình chuẩn khoa học trên thế giới đều hướng tới việc phát triển toàn diện các nhóm kỹ năng nền tảng.
Bài viết này, Trung tâm Cầu Vồng Xanh sẽ giúp ba mẹ giải mã 5 nhóm kỹ năng cốt lõi cần có trong lộ trình của con, giúp ba mẹ không chỉ giám sát tiến độ mà còn trở thành người đồng hành hiệu quả nhất.
1. Kỹ năng giao tiếp & ngôn ngữ
Rất nhiều phụ huynh nhầm lẫn giữa "nói" và "giao tiếp". Với trẻ tự kỷ, khó khăn không chỉ nằm ở việc chậm nói, mà là thiếu kỹ năng khởi xướng và duy trì tương tác. Trẻ có thể biết đọc chữ, biết nói tên đồ vật nhưng lại không biết dùng lời để xin, để từ chối hay chia sẻ cảm xúc.
Một kế hoạch can thiệp giao tiếp bài bản thường được xây dựng theo trình tự phát triển tự nhiên của não bộ, bao gồm 2 nội dung chính gắn kết chặt chẽ với nhau:
Đầu tiên là Ngôn ngữ tiếp nhận. Trước khi nói được, con bắt buộc phải có phản ứng với tiếng nói, nhìn vào mắt và miệng người nói.Kế hoạch sẽ tập trung giúp con có những phản ứng với những yêu cầu đơn giản bằng cử chỉ. Từ đó, trẻ bắt đầu hiểu câu có khái niệm, hiểu các mối liên hệ,...
Tiếp đến là Ngôn ngữ biểu đạt, ở giai đoạn này con cần biết sử dụng cơ thể để truyền đạt ý muốn như là phát ra âm thanh khi cảm thấy dễ chịu. Nếu trẻ chưa có lời nói, các chuyên viên sẽ hướng dẫn con dùng tranh ảnh hoặc cử chỉ để thay thế, giúp con không bị ức chế vì không ai hiểu mình.Khi đến giai đoạn con bắt đầu bật âm và dùng từ ngữ, con có thể bắt đầu nói những tiếng bập bẹ, bắt chước âm thanh, tiến đến các từ đơn mang tính chức năng cao phục vụ nhu cầu thiết yếu như "mẹ", "ăn", "bế", "nữa". Dần dần, con sẽ được dạy cách ghép từ thành câu ngắn để diễn đạt những mong muốn phức tạp hơn.
2. Kỹ năng tương tác xã hội
Nếu giao tiếp là công cụ, thì tương tác xã hội là mục đích. Đây là kỹ năng giúp con kết nối với thế giới thay vì thu mình lại trong thế giới riêng. Các mô hình can thiệp hiện đại (như ESDM, JASPER,...) đều coi việc chơi của bé là trung tâm để phát triển kỹ năng này. Các nhóm kỹ năng chơi cùng bạn bao gồm:
- Kỹ năng chơi luân phiên và chờ lượt: Trẻ cùng bạn hoặc chuyên viên chơi các trò như ném bóng qua lại, trò chơi ghép mảnh ghép hoặc xây nhà luân phiên
- Kỹ năng chơi giả vờ: Cho trẻ tưởng tượng những đồ chơi như búp bê, gấu bông có nhân dạng và có khả năng hành động như người thật, trẻ sẽ cho búp bê ăn, cho gấu bông học bài. Hoặc trẻ cũng có thể đóng vai một nhân vật có thật hoặc hoạt hình như đóng vai đầu bếp nấu ăn, đóng vai bác sĩ,...
- Kỹ năng chơi nhóm: Là hoạt động trẻ cùng bạn thực hiện chung một hoạt động hoặc chơi chung một món đồ chơi như cùng nhau xây tháp, vượt chướng ngại vật theo nhóm. Khi chơi cùng nhóm bạn, trẻ sẽ có sự trao đổi thông tin qua lại.
3. Kỹ năng nhận thức
Nhiều ba mẹ lo lắng dạy con học chữ, học số quá sớm mà quên mất các kỹ năng "tiền đề" để con có thể ngồi học được trong lớp mầm non hay tiểu học.
Trong kế hoạch can thiệp, nhóm kỹ năng này cần tập trung vào:
- Khả năng tập trung: Trẻ ngồi yên tại chỗ và duy trì sự chú ý trong khoảng thời gian phù hợp độ tuổi (5-10 phút ban đầu).
- Kỹ năng bắt chước: Con sẽ được hướng dẫn để biết làm theo các động tác, hành động làm mẫu của cô giáo như vỗ tay, múa hát.
- Hiểu khái niệm cơ bản: Phân biệt to/nhỏ, màu sắc, hình dạng, phân loại đồ vật (đâu là đồ ăn, đâu là đồ chơi).
- Thực hiện chuỗi yêu cầu: Trẻ tiếp nhận và hành động theo chuỗi yêu cầu mà cô đưa ra Ví dụ "Con cất đồ chơi rồi ra bàn uống nước"
4. Kỹ năng tự phục vụ
Kỹ năng tự phục vụ ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng sống của cả con và gia đình. Mục tiêu tối thượng của nhóm kỹ năng này là giúp trẻ bớt phụ thuộc vào người lớn, từ đó cha mẹ cũng đỡ vất vả hơn trong việc chăm sóc. Những kỹ năng này không chỉ học trên lớp mà nên được dạy lồng ghép ngay trong sinh hoạt hằng ngày.
Đối với việc ăn uống, con cần được rèn thói quen ngồi ghế ăn nghiêm túc, biết tự dùng thìa hoặc muỗng để xúc ăn và uống nước bằng cốc. Đặc biệt với những trẻ kén ăn, các chuyên viên sẽ hỗ trợ con chấp nhận thử các kết cấu thức ăn mới. Bên cạnh đó, các kỹ năng về mặc quần áo và vệ sinh cũng được chú trọng. Con sẽ học cách hợp tác khi mặc đồ như biết đưa tay, xỏ chân, rồi dần dần tiến tới việc tự biết kéo khóa, cài cúc áo và cởi giày dép để đúng nơi quy định. Quan trọng hơn, con cần biết báo nhu cầu khi muốn đi vệ sinh, cũng như hình thành thói quen tự rửa tay và lau mặt sạch sẽ.
5. Kỹ năng kiểm soát cảm xúc
Đằng sau những hành vi như ăn vạ, la hét, tự làm đau bản thân... thường là do trẻ gặp khó khăn trong việc xử lý cảm xúc. Trẻ bị quá tải nhưng không biết cách diễn đạt, dẫn đến bùng nổ.
Thay vì chỉ đặt mục tiêu "cấm con khóc", kế hoạch can thiệp cần hướng tới giải pháp gốc rễ:
- Nhận biết cảm xúc của bản thân/ người khác: Yêu cầu trẻ thể hiện các cảm xúc, sử dụng các bài tập tình huống đóng vai, sử dụng các trò chơi biểu thị cảm xúc.
- Rèn luyện kĩ năng kiểm soát cảm xúc của bản thân: Bài tập Yoga, Thiền, trò chơi, nghe nhạc, thở tăng cường oxy lên não,...
- Rèn luyện kĩ năng chuyển đổi hành vi cảm xúc tiêu cực thành tích cực
- Giao tiếp chức năng: Dạy con biết cách đưa tranh hoặc dùng lời để "xin nghỉ", "xin giúp", "không muốn" thay vì ném đồ.
- Kỹ năng tự trấn tĩnh: Tìm ra các "neo" an toàn giúp con bình tĩnh lại (ngồi ghế êm, ôm gối, hít thở sâu, bóp bóng...).
- Điều chỉnh môi trường: Báo trước cho con khi thay đổi hoạt động để con không bị sốc.
Hiểu rõ 5 nhóm kỹ năng cốt lõi này giúp ba mẹ không còn cảm thấy mơ hồ trước bản kế hoạch can thiệp dày đặc chữ chuyên môn. Ba mẹ hoàn toàn có quyền trao đổi với chuyên gia để đảm bảo con được phát triển toàn diện, thực tế và phù hợp nhất với sinh hoạt gia đình.